زبان تاتی رودباری

زبان تاتی رودباری

✍دکتر جهاندوست سبزعلیپور

تاتی رودباری / atiye Rudbari، از زبانهای ایرانی که هم اکنون در رودبار گیلان و اطراف آن رایج است.
رودبار گیلان را نباید با رودبار کوهپایهٔ الموت (بخشی در شهرستان (قزوین و رودبار شهرستان و رودبار محمد زمانی (نام دو دهستان در رودبار (الموت اشتباه گرفت. هم در رودبار الموت و هم در رودبار گیلان زبان تاتی رواج دارد. در منابعی که به مناطق تات نشین اشاره کرده اند نام رودبار آمده اما منظور رودبار الموت است نه رودبار گیلان؛ زیرا آن را در میان گویشهای شمال شرق قزوین آوردهاند برای نمونه نک : لکوک ۴۹۰)

رودبار گیلان یا رودبار زیتون یا پیله رودبار)، شهرستانی است شامل ۴ بخش خُورگام، رحمت آباد و بلوکات، عمارلو، و بخش مرکزی و ۷ شهر رودبار ،منجیل ،لوشان رستم آباد توتکابن جیرنده و بره سر و ۲۰۳ ،آبادی و مرکز آن شهر رودبار است ) کتاب ...، ۵/ ۱۱۰۹).
زبان تاتی از زبانهای ایرانی شاخۀ شمال غربی است که با زبان تالشی ،گیلکی سمنانی و آذری ارتباط و شباهتی چشمگیر دارد. این زبان به دو دسته عمدۀ شمالی و جنوبی تقسیم شده است؛ شاخهٔ شمالی تاتی که در خارج از ایران رایج است از دسته زبانهای ایرانی جنوب غربی است و با زبان فارسی شباهت دارد ،لکوک (۴۸۹ و دستۀ جنوبی تاتی که در مناطقی از ایران رایج است بنابر نظر برخی از پژوهشگران، بازمانده زبان آذری است و در محل به تاتی شهرت دارد (همانجا).
در منابع ،کهن به زبان تاتی رودبار چندان اشاره ای نشده است ،امروزه در دسته بندیهای ،زبانی افرادی همچون استیلو (ص 140-141) آن را در دسته ای از تاتی ـ تالشی (Tatic) قرار داده اند که در حال تغییر به زبانهای حاشیه خزر است. یارشاطر (ص۶۴) زبان رودبار گیلان رحمت آباد رستم آباد و جز آنها را دارای وجوه مشترک آشکار با تاتی آذربایجان میداند. بیشتر مردم رودبار زبانشان را ،تاتی شماری هم آن را گونه ای تالشی یا گیلکی میدانند؛ اما تا زمانی که تک تک گونه های زبانی رودبار بررسی ،نشوند، نمیتوان به گفته مردم درباره نام زبانشان چندان ،اعتماد و به رقم خاصی برای جمعیت این منطقه اشاره کرد؛ ناچار باید شمار جمعیتی را که مرکز آمار از روستاهای یاد شده به دست میدهد پذیرفت. آنچه مسلم است تاتی در مرکز رودبار رستم آباد رحمت آباد، و بخشهای خورگام و فاراب عمارلو رايج است (سبز علیپور، زبان ...، ۱۹). سبب نام گذاری و ریشۀ «تات» چندان روشن نیست؛ گرچه پیدا ست که این لفظ به اقوام بیگانه یا مهاجر گفته میشده است، اما سندی در درست نیست که نشان دهد آیا ایرانیها به غیرایرانی تات می‌گفته اند یا ترک زبانان به غیرترک؟ در رودبار، افزون بر زبان تاتی، زبان های ،ترکی، لری، کردی کرمانجی، تالشی، گیلکی و گالشی نیز رواج دارند. گویش بخش شرقی سفیدرود در رودبار با گویش بخش غربی آن تفاوتهایی دارد که مردم نیز آن را درک می.کنند زبان تاتی رودبار در میان چندین زبان دیگر قرار گرفته است و هرکدام بر آن تأثیرهایی گذاشته اند. ساکنان لوشان عمدتاً ،ترک، لر و لک مهاجرند. برخی از ایلات گر مانند چگینی غیاثوند و مافی در دورهٔ قاجار از خرم آباد فارس و قزوین به لوشان کوچانده شده اند. ساکنان منجیل بیشتر کردهای مهاجر و ترک زبانانی اند که از استانهای زنجان و قزوین به آنجا آمدهاند و همسایگی با ترک زبانان قزوین و زنجان بر زبانشان تأثیر گذاشته است. ارتباط رودباریها با مردمان گیلک زبان گیلان تا حدی است که گاه برخی تاتی را گویشی از زبان گیلکی فرض میکنند؛ از این نظر تاتی در این منطقه زبانی در معرض نابودی است (سبزعلیپورتحقيقات ... ) .
از نظر تاریخی تاتی رودباری را - با وجود تأثیرپذیری از زبان فارسی معیار که زبانی جنوب غربی است - باید در شمار زبانهای ایرانی شمال غربی و شبیه تاتی دیگر مناطق دانست. این زبان هنوز شماری از ویژگیهای آوایی کهن خود را حفظ کرده است؛ برای ،نمونه ۷- آغازی ایرانی باستان در این گویش حفظ شده مثل varf برف و - آغازی ایرانی باستان -duv خط فارسی (باستان به b - تبدیل شده است، مانند bar در«درب» (همانجا).

بیشینه پژوهش

گروهی از نویسندگان گیلانی در کتاب گیلان (رشت، ۱۳۸۷ ش) که به معرفی شهرستانهای این استان میپردازد. موقعیت ،سیاسی جغرافیایی فرهنگی و اقتصادی شهرستان رودبار را ،بررسی و به طور خیلی گذرا به زبان مردم این شهرستان اشاره کرده.اند جهاندوست سبز علیپور در کتاب خود (نک : مآخذ یکی از گونه های زبانی تاتی رودبار، یعنی تاتی)
رایج در روستای انبوه از توابع جیرنده را بررسی کرده است. در این ،پژوهش برخی از ویژگیهای ،آوایی ساختواژی و نحوی تاتی رودبار بررسی همچنین واژه هایی از این گونه گردآوری شده .است علیزاده جوبنی در فرهنگ گویش تاتی رودبار زیتون رستم آباد رحمت آباد (رشت ۱۳۸۹ ش) واژه هایی از تاتی رودبار را گرد آورده و در موارد ،بسیاری، همراه هر لغت، جمله ای نیز مثال زده .است نورالدین هاشمی تکلیمی در پژوهشی در گویش رودباری (رشت، ۱۳۹۱ ش) به معرفی کلی زبان مردم رودبار پرداخته و واژه نامه ای نیز فراهم آورده، و در بخشی از آن هم به دستورزبان این گویش پرداخته است. راحله ایزدی فر در مقاله ای عنوان «تأثیر تماس زبانی بر ویژگیهای صرفی و نحوی گویش تاتی رودبار» (زبان فارسی و گویشهای ،ایرانی ،رشت ۱۳۹۵ ش س ،۱، شم ۲) این گویش را بررسی ،کرده و به این نتیجه رسیده است که گونه جوبنی در صرف و نحو با دیگر گونه های تاتی تفاوت دارد. علی علیزاده جوبنی و مجتبی میرمیران نیز در مقاله خود، «بررسی همخوانهای میانجی در گویش تاتی (جوبنی» (مطالعات نقد زبانی و ،ادبی ،رشت ۱۳۹۶ ش شم ۱) همخوانهای میانجی این گویش را معرفی کرده اند کوروش برهانی نیا در فرهنگ تاتی رودبار( رشت ۱۳۹۷ ،ش) ضمن معرفی رودبار و زبان مردم لاکه (یکی از روستاها نیز نام یکی از محله های رودبار)، واژه نامه ای از زبان آن منطقه ،نوشته و واژه ها را به صورت
موضوعی در بیش از ۵۰ فصل جمع آوری کرده است.
ویژگیهای آوایی
تاتی رودباری ۸ واکه ( /a/u/u/i/a/o/e/a/) دارد. همخوان /z/در این گونه وجود ندارد و اگر در واژه های دخیل باشد، i/ تلفظ میشود؛ به عنوان ،نمونه گویشوران منیژه» را به صورت manija تلفظ می.کنند همخوان / h/ در میان و پایان واژهها اغلب تلفظ نمیشود؛ برای نمونه، «مهدی» و «ماه» به صورت medi و ma تلفظ میشوند. دیگر همخوانهای این گویش مانند زبان فارسی.اند گردش واکه ای در گونه های قدیمتر رودبار مثل تاتی گونۀ انبوهی به چشم میخورد
مانند: car.as.en چریدن car.an.as.en «چراندن». در برخی از گونه های تاتی ،رودباری شماری از نامها دو حالت فاعلی و غیرفاعلی ،دارند یعنی در حالت فاعلی به ه- یا e، و در حالت غیر فاعلی به eko ختم میشوند: zeynab.e base زینب رفت»؛ zeynabeko badiom زینب را دیدم»؛ gave vas adam به گاو علف دادم این گونه اسمها در حالت جمع به akan ختم میشوند datarakan «دختران»، vaccakan بچه ها برخی از نامهایی که ارتباط خانوادگی را می‌رسانند در حالت غیر فاعلی به r- ختم میشوند barar za «برادرزاده»؛ Su xaxur → su-ar xaxur «خواهر
→ bǝrār zā-r
شوهر» در تاتی ،رودباری، علامت جمع اسم ān است. مضاف الیه پیش از اسم میآیند: zarda ze «زیتون زرد و hasane e daz ( داس حسن) صفت برترین ساخت خاصی نداردو با استفاده از صفت ساده یا ساختار نحوی خاصی بیان میشود on.i xana de:at.a pilla xānā «خانه او بزرگترین خانه روستا است.
ضمایر تاتی بیشتر شبیه گیلکیاند؛ مثلاً در تاتی گونه انبوهی ضمایر شخصی عبارت اند از: ,man, to, on, ama, sama
išon/ošon
نشانه مصدری در تاتی na و en است؛ مانند: gad.en انداختن pusast.an) پوسیدن، xandastan «خندیدن»، sand.en ریختن افشاندن baramasten «گریستن»، bar.si.y.an «فرار کردن پیشوندهای فعلی آن عبارت اند از: bar-, xu-, f(v), v(v)-, (h)ā-, u
مانند : u.si.andaفرورفتن» a.düten دوختن» vi.git.en برداشتن» fa.rut.an) رفتن، جارو کردن xu.peten زدن»، bar.vaštan بیرون رفتن در رفتن da.kord.en «پوشیدن، ریختن».
وندهای ماضی ساز تاتی رودباری، d, t i ass اند؛ مانند و kalas.t.an «خاراندن bardan بردن، i.an. «رفتن»، .car ass.an) چریدن» فعل سببی با افزودن -on- به ماده مضارع ساخته میشود برخلاف تاتی برخی مناطق دیگر در تاتی رودباری جنس مؤنث از مذکر تمایزی ندارد و در آن ساخت گنایی (ارگتیو) مشاهده نمیشود.
برای بیان ،آینده ساخت خاصی وجود ندارد و این زمان با استفاده از حال اخباری بیان میشود؛ گرچه امروزه به تقلید از زبان فارسی فعل زمان آینده با فعل کمکی از مصدر خواستن ساخته میشود اما نسل پیشین چنین ساختی را به کار نمی‌برند.
شماری از واژه های تاتی رودباری عبارت اند از: mār «مادر»، piyar «پدر»، datar دختر sak سگ kota «پسر»، kark «مرغ خانگی»، zür فضله مرغ zoma «داماد»، valg «برگ»،
veyi «عروس»، toška ziyan گره زدن piyari منسوب به پدر piyar mar پدر ،مادر ponja پنجاه»، pa kordan «کسی را از جایش بلندکردن.

چند جمله تاتی سبز علیپور، تحقیقات ...

خیلی وقته سفره پهن ،است دستی برسان
xeyli zamate sofra vala, ye dast arason

گوساله را ببند به درخت گردو تا فرار
نکند.
monda dabast vuz dar, a amavaza

لقمه را از گلوی خـودش گرفت و به بچه هایش داد loqma xo galu ya ja jagit, aday xo xurdon
man ti bālā biāmiām.من به خاطر تو آمده ام
man ti amrā āxām.من با تو می‌آیم
مرا نگذاشتند بروم تو را هم نمی‌گذارم
mə-rā nǝxašton bǝšom naxalon.

مأخذ:

سبز علیپور ،جهاندوست تحقیقات میدانی؛ همو، زبان تاتی توصیف گویش تاتی رودبار ،رشت ۱۳۸۹ ش؛ کتاب گیلان به کوشش ابراهیم اصلاح ،عربانی ،تهران، ۱۳۸۷ ش؛ لکوک، پیر، «گویشهای حاشیه دریای خزر و گویشهای شمال غرب ایران»، راهنمای زبانهای ایرانی ترجمه حسن رضایی باغ بیدی و دیگران به کوشش رودیگر اشمیت تهران، ۱۳۸۲ ش، ج یار شاطر ،احسان آذری»، دانشنامهٔ ایران و اسلام، تهران،
۱۳۵۴ ش، ج ۱؛ نیز
۲
Stilo, D. L., «The Tati Language Group in the Sociolinguistic Context of Northwestern Iran and Transcaucasia», Iranian Studies, Boston, 1981, vol. .XIV, no. 3-4