محمود توکلی اندیشمندی آزاد و مستقل اندیش

محمود توکلی دارستانی اندیشمندی مستقل و آزاداندیش(۱۳۰۶-۱۳۸۶ه.ش)

✍بابک قلیزاده دارستانی

پس از شکست نهضت جنگل در یازدهم دی ماه ۱۳۰۰ و اشغال گیلان توسط دولت روسیه میرز اصغرخان میم باشی حسابدار سپهدار اعظم رشت) به همراه همسر و یگانه دخترشان جهت در امان بودن از وضع موجود که مردم رشت فوج فوج مهاجرت می‌کردند این خانواده به روستای دارستان پناهنده می‌شوند. با آشنایی دو خانواده از ازدواج مشهدی قلی و بانو شهربانو (دخترمیرزا اصغرخان حسابدار سپهدار) در سال ١٣٠٦ محمود توکلی پا به عرصه گیتی نهاد دوران کودکی او همراه با خاطرات تلخ و شیرین بود. به علت تمکن مالی پدر دوره دبستان را در رودبار می‌گذراند. میرزا اصغرخان با آرام شدن اوضاع خیلی زود به رشت بر می‌گردد و بالطبع با وابستگی محمود نسبت به پدربزرگش او را با خود آورده و در یکی از مدارس شهر مشغول به تحصیل می‌شود در بین فارغ التحصیلان نمونه و حائز رتبه ممتاز می‌شود، به طوری که سپهدار به فرزندانشان که میانه خوبی با تحصیل نداشتند با عتاب میگوید خاک بر سر شما که یک نوجوان پشت کوهی شاگرد اول شده است؟ سال ۱۳۱۷ وارد دبیرستان نظام میشود از هم دوره های ایشان عبارتند از تیمسار ابوالفضل موحدی (رئیس سابق ساواک (گیلان) تیمسار ،لطیفی سرهنگ روحانی ..... پس از پایان رساندن دبیرستان نظام و دریافت مدرک دیپلم پس از شهریور ۱۳۲۰ به همراه جمعی از افسران جوان به حزب توده ایران پیوست. مرتضی زربخت در کتاب خاطراتی از سازمان افسران حزب توده» می‌نویسد «محمود توکلی در همان دوران آوارگی و یا زندان عراق یادم نیست جریان کامبخش را برایمان گفت او گفت :کامبخش به ۵۳ نفر خیانت کرد و آنها را لوداد و در چنگ پلیس انداخت ما روی اعتقادی که داشتیم باورمان نمیشد؟ این گونه اعتقاد جزمی چیزی است که به این سادگی از مغز ادم بیرون نمی‌آید. باید تجربه کنید قدم به قدم پی ببرید توکلی آدم مخصوصی بود که خیلی زود دو زاریش افتاده بود در سال ۱۳۲۳ وارد دانشگاه افسری تهران در رسته پیاده می‌شود. او یکی از زرنگ ترین و باهوشترین دانشجویان است در سال ۱۳۲۵ پس از فرار از دانشکده افسری به همراه قطاران به فرقه دموکرات آذربایجان می‌پیوندد. «افسرانی که در گردان پیاده با احسانی همکاری میکردند عبارت بودند از: سروان جواد از تشیار ستوان یکم محمود توکلی و ستوان على اصغری " علی اصغری از افسرانی بود که در آذربایجان افسر شده بود. ستوان یکم توکلی از دانشجویان رسته پیاده دانشکده افسری تهران بود که به علت شناخته شدن قرار کرده بود به آذربایجان و در آنجا درجه ستوان یکمی گرفته بود.» بعد از شکست فرقه دموکرات آذربایجان هفت نفر از افسران به طرف کردستان حرکت کرده به ملا مصطفی بارزانی و قاضی محمد میپیوندند که عبارتند از محمود توکلی احسانی" تیوای ارتشیار نیکلا مارکاریان" علی اصغر احسانی و مرتضی زربخت که در روز ۲۲ آذر ۱۳۲۵ وارد مهاباد می.شوند توکلی از همان ابتدا میفهمد که استالین و حکومت روسیه به آنان خیانت کرده اند وقتی آن روز نزد قاضی محمد آمدیم بیرون و رسیدیم به میدان مهاباد رفیقمان محمود توکلی گفت فلانم به سبیل استالین که ما را به این روز انداخت؟! همه ما از حرف محمود توکلی یکه خوردیم و هر شش نفر به او اعتراض کردیم چه گفتی محمود؟ او هم بدین گونه پاسخ داد استالین آمد و حکومتی تشکیل داد یک فرقه ای درست کرد و همه ما را به این جا کشاند یک ملتی را ول کردند و یک شبه رفتند پشت رود ارس البته ما خیلی یکه خوردیم پس از شکست فرقه دموکرات عصر روز ٢٦ شهریور ۱۳۲٦ محمود توکلی به اتفاق تعدادی از هم قطاران خود را تسلیم دولت عراق میکنند و تقاضای پناهندگی سیاسی می‌کنند. زیرا اگر خود را تسلیم دولت ایران میکردند اعدامشان قطعی بود حدود یک سال و نیم در زندان ابوقریب بغداد بسر میبرند در آن جو وحشت و خفقان محمود توکلی را به همراه تعدادی از افسران به زندان سامرا منتقل میکند در سال ۱۳۲۸ عبد لاله نایب السلطنه عراق به ایران آمده بود در آن سفر با ایران قراردادی امضاء کرد که از جمله مفاد آنقرارداد استرداد مجرمین بود در اول فروردین ۱۳۲۹ محمود توکلی و یارانش را به زندان خانقین و از آنجا به مرز خسروی برده و تحویل دولت ایران می‌دهند توکلی چون افسر فراری دانشگاه افسری بود بایستی محاکمه میشد وی در آن دادگاه بلند شده بدون این که از قبل مطلبی را نوشته باشد شروع کرد به سخنرانی و مضمون کلی حرف های او این بود تمام بدبختیهای ملت ایران از سیاست دولت انگلستان و شرکت نفت است و.... به هنگام صحبت ،او دادگاه کاملاً ساکت بود به گونه ای تحت تأثیر قرار گرفته بودند که دفاعیات او را با دقت گوش میکردند. البته حکمی که دادگاه صادر کرد حکم از قبل تعیین شده ،بود دادگاهی فرمایشی بود و احکامش از پیش صادر شده بود دادگاه میبایست محمود توکلی را تبرئه میکرد چون او دانشجو بود و با تیرنه توکلی میخواستند نشان بدهند که حکم دادگاه عادلانه است.» در حد و فاصل ۳۰-۱۳۲۹ که ملی شدن صنعت نفت به رهبری دکتر مصدق بود او برخلاف نظرات حزبی و حتی خارج از حوزه کمیته مرکزی عمل میکرد. می‌گفت: «مصدق شخصیتی است ملی و ما باید از ملی شدن صنعت نفت حمایت کنیم. حزب توده بیخود القاء قرارداد نفت جنوب را عنوان می.کند حزب توده اشتباه میکند. به لحاظ همین نظرات انتقادی بود که سال ۱۳۳۰ از حزب اخراجش کردند. محمود توکلی در همان سال به اخذ دکترای روانشناسی اجتماعی نائل می‌شود و در هنرسرای عالی دانشگاه پلی تکنیک آمپرکبیر) تدریس می.کند چنان که دانشجویانش از آن زمان میگویند در کلاسهای درسی اش جای نشستن نبود و دانشجویان سایر رشته ها هم برای شنیدن سخنانش میآمدند در همان جاست که محفل جریان (پروسه) حلقه ای مرکب از برخی از اعضاء حزب توده که وظیفه خود را نقد عملکرد حزب و آسیب شناسی شکست آن میدانستند این حلقه کوچک چون ویژگی های حزب و سازمان را در خود نداشت به محفل جریان شهرت یافت جریانی که به واسطه تحلیل هایش توسط برخی عناصر چپ چون بیژن جزنی و جبهه ملی دوم که پس از کودتا تشکیل شده و مصطفی شعاعیان نیز جزوء همین جناح بود به استهزاء برچسب مارکسیست آمریکایی بر آن خورد اعضاء این محفل عبارت بودند مصطفی شعاعیان بهروز راد، مصطفی مدنی امیرحسین آریانپور، محمود توکلی و...... در سال ۱۳۳۹ کتاب تحلیلی بر خطی مشی سیاسی حزب توده ایران» را نوشت که توسط هدایت ا...متین دفتری یا هزارخانی به اروپا فرستاده شد و چاپ گردید. او در این نوشته رهبری حزب را در عملکردش بر ضد نهضت ملی متهم. ساخت. او با صراحت و جسارت نوشت حزب توده جنبش کارگری را مصنوعاً در مقابل جنبش ملی قرار داد بین طبقات و نیروهای انقلابی شکاف ایجاد کرد و تضاد آنها را بی موقع
و به صورتی مطلقاً زبان بخش و مصنوعی دامن زد کتاب چه باید کرد؟» در سال ١٣٤٠ حاصل تجربه سالهای تلاش نافرجام جبهه ملی دوم و علی امینی بود. او در ابتدا چنین می‌نویسد. تقدیم به دکتر مصدق نابغه بزرگ ضدامپریالیسم شرق او در این کتاب بحث خود را با این پرسش آغاز میکند که کدام استعمار دشمن درجه اول ملت ایران است؟ و بعد چنین میگوید چون در شرایط کنونی ایران مقتدرترین طبقات اجتماعی هنوز از فئودالها و مالکان بزرگ تشکیل میشود و این طبقه از آغاز تشکیل حکومت به اصطلاح مشروطه در ایران تاکنون در تمام ادوار قانون گذاری در مجالس ایران اکثریت داشته و تمام دولتها جزء دولت دکتر مصدق) ماشین تحملیل اراده این طبقات دیگر بوده اند و پس به ناچار باید قبول کنیم که استعمار مورد اتکاء این طبقه نیز یعنی انگلستان امپریالیسم قوی تر و استعمار درجه اول خواهد بود.» او به صراحت نوشت هیچ انسان شریف و آزاده ای به تسلط سیاستهای خارجی بر کشور خود تسلیم نمی‌شود خواه این سیاستها دوست ملت ایران باشند خواه دشمن او یوغ در هر صورت یوغ است چه نرم باشد چه سنگین، تضعیف حاکمیت ملی به هر حال خیانت است.
در سال ۱۳۴۲ کتاب با سیمای جدید جامعه سوسیالیستها آشنا شوید» را نوشت. که در زمان خود مجال انتشار وسیع نیافت چنان که از مباحث آن برمی آید پس از خرداد ١٣٤٢ نگاشته شده است. توکلی در آن ضمن تاکید. مخالفت خود با خلیل ملکی، مواضع تازه بیان شده از جانب جامعه سوسیالیستها را به خود نزدیک میبیند. و به تفضیل به بحث بر سر نقاط اشتراک و افتراق خود با آنان می‌پردازد. این نوشته نیز به تجزیه و تحلیل عوامل شکست جبهه ملی دوم و تجربه دولت علی امینی اختصاص دارد و میتوان آن را یکی از اسناد ناشناخته تاریخ معاصر ایران بشمار آورد. محمود توکلی قبل از انقلاب تند نویس مجلس بود ابتدا در مجلس شورا سپس به مجلس سنا منتقل شد. بعد از انقلاب بلحاظ بیماری که گریبانگیرش شده بود در تنهایی و انزوا بسر میبرد بقول مرتضی زربخت محمود توکلی با اندیشه ای که داشت حیف شد او می‌توانست برای جنبش فکری ایران خیلی مفید باشد و مصطفی شعاعیان که سخت دلبسته او بود چنین نوشت: اگر به نقد نوشته هایش روی آوردم، ژرفگونه میدانم چرا که او را در پهنه فراگشایی اجتماعی- سیاسی نه تنها صاحب نظر، که در او تک چهره صداقت را هم دیده و باور دارم.» سرانجام محمود توکلی دارستانی پس از سه دهه بیماری در ۲۲ اردیبهشت ۱۳۸۶ با کوله باری بیش از چهل سال مبارزه با رژیم پهلوی دوم و شکنجه در منزل مسکونی که دوران بیماری و نقاهت را می‌گذراند در گذشت.

منبع و ماخذ: چاپ شده در مجله رهاورد گیل به کوشش هوشنگ عباسی ماهنامه شماره ۷۴ و ۷۵ پیایی ۸۷ و ۸۸ خرداد و تیر ۱۳۹۷ صفحات ۷۷-۷۴